Αξίζει μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, που το διάστημα αυτό φιλοξενεί στους χώρους του μια νέα περιοδική έκθεση με τίτλο «Ένα χειρόγραφο από τη Βενετία στη Θεσσαλονίκη. Σχόλια στην Οδύσσεια δα χειρός Ευσταθίου».
Ο επισκέπτης δεν θα δει μόνο ένα σπάνιο χειρόγραφο, αλλά θα συναντήσει τον Όμηρο, τον Ευστάθιο , τη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, τον Βησσαρίωνα, το Βυζάντιο, τη Βενετία, σε ένα ενδιαφέρον ταξίδι γεμάτο ιστορία και γνώσεις.
Το mynews.gr πήγε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και είδε το χειρόγραφο και σας παρουσιάζει την ιστορία του.
Γράφει ο Χρήστος Νάσκας
Κεντρικό πρόσωπο σε αυτό το ταξίδι είναι ο Ευστάθιος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης ένας από τους κορυφαίους Ομηριστές όλων των εποχών.
Ένας άνθρωπος που άφησε το στίγμα στον Μεσαίωνα αναφορικά με το πως διδάσκονταν ο Όμηρος.
Από τη Θεσσαλονίκη του 1192 στο σήμερα
Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Η περιοδική έκθεση, που εγκαινιάστηκε την Τετάρτη 28 Σεπτεμβρίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκη, καρπός συνεργασίας με τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και τον Δήμο Θεσσαλονίκης, φέρνει στην πόλη μας από τη Βενετία τον χειρόγραφο κώδικα του 12ου αιώνα «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσσειαν», έργο του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ευσταθίου.
Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 20 Δεκεμβρίου 2022, ενώ αξίζει να σημειωθεί πως είναι η πρώτη φορά που το χειρόγραφο βγαίνει έξω από τους χώρους της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.
Το χειρόγραφο είναι περγαμηνή του 12ου αιώνα, ενώ τα δερμάτινα εξώφυλλα, προσθήκη του 18ου αιώνα, αντικατέστησαν παλαιότερο δέσιμο του τόμου. Θεωρείται όψιμο έργο του λόγιου ιεράρχη Ευσταθίου, το οποίο γράφτηκε πιθανότατα πριν από το 1192, στη Θεσσαλονίκη.
Ποιος ήταν όμως ο Ευστάθιος;
Ο Ευστάθιος, ο αγιώτατος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, γεννήθηκε κάπου ανάμεσα στο 1110-1115, πιθανότατα στην Κωνσταντινούπολη, όπου και έζησε για πολλά χρόνια.
Εκεί λαμβάνει λαμπρή φιλολογική μόρφωση και διδάσκει στην Πατριαρχική Σχολή ρητορική, φιλοσοφία, ποίηση, μετρική και ερμηνευτική αρχαίων κειμένων. Σταδιακά αναρριχάται στην ιερατική κλίμακα και κάποια στιγμή λαμβάνει το αξίωμα του μαΐστορος των ρητόρων στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης, όπου αφήνει έντονο το αποτύπωμά του.
Στη δεκαετία του 1170 ή του 1180 ο Ευστάθιος εκλέγεται επίσκοπος Μύρων στη Λυκία, αλλά επειδή «χήρεψε» η θέση στη Θεσσαλονίκη, τοποθετείται αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Την περίοδο 1174-1178 έρχεται στη Θεσσαλονίκη.
Στη Θεσσαλονίκη ο Ευστάθιος εξακολουθούσε να διδάσκει στη σχολή της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, αλλά όχι κατά αποκλειστικότητα, όπως το έκανε όταν ζούσε στην Κωνσταντινούπολη.
Στη διάρκεια της ζωής ο λόγιος μητροπολίτης συγγράφει διάφορα έργα, θεολογικά, φιλοσοφικά, εκκλησιαστικά, κ.ά., στα οποία αποτυπώνεται η ευρυμάθεια του. Μάλιστα περιέγραψε σε μια εκπληκτική ιστορία την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς το 1185.
Ίσως το πληρέστερο και πιο μνημειώδες έργο πάνω στην Οδύσσεια
Ποιο θα χαρακτηρίζαμε σήμερα ως… ατού του χειρόγραφου;
Οι «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσσειαν» είναι για πολλούς λόγους ένα σημαντικότατο χειρόγραφο. Καταρχήν, αποτελεί σύμφωνα με τους μελετητές την αναθεωρημένη, τελική έκδοση των σχολίων στην Οδύσσεια του Ομήρου, η οποία συντάχθηκε από τον Ευστάθιο σε όψιμη ηλικία, όσο ήταν στη Θεσσαλονίκη.
Ο Ευστάθιος, ορμώμενος από την ιδιότητά του ως διδασκάλου της ρητορικής κρατούσε σημειώσεις και σχόλια πάνω στον Όμηρο στο πλαίσιο των μαθημάτων που δίδασκε, τις οποίες και συγκέντρωσε με συστηματικό τρόπο σε έναν ενιαίο τόμο.
Το ίδιο έκανε και για την Ιλιάδα. Τα σχόλια πάνω στην Ιλιάδα έχουν μάλιστα διπλάσια έκταση σε σχέση με την Οδύσσεια. Ακόμη και σήμερα οι σύγχρονοι μελετητές του Ομήρου θεωρούν ότι είναι ίσως το πληρέστερο, το πιο εκτενές και πιο μνημειώδες έργο που έχει γραφτεί από έναν μόνο άνθρωπο πάνω στα έργα του Ομήρου.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι Παρεκβολές διασώζουν αποσπάσματα και παραπομπές σε έργα άλλων συγγραφέων, τα οποία σήμερα έχουν χαθεί ή καταστραφεί, ενώ επίσης μας αποκαλύπτουν με τρόπο μαγικό το πώς διδασκόταν ο Όμηρος στα σχολεία κατά την Κομνήνεια περίοδο, δηλαδή τον 12ου αιώνα.
Το ταξίδι που λέγαμε.. Πώς βρέθηκε το χειρόγραφο στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη; Πολλά χειρόγραφα ταξίδεψαν από την Ανατολή στη Δύση μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Υπάρχει μια σημείωση στο χειρόγραφο, στην πρώτη του σελίδα, γραμμένη στα ελληνικά , αλλά και στα λατινικά.
Η σημείωση αναφέρει: «Ευσταθίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης εξήγησις είς όλην την οδύσσεια εισί δε δή γράμματα τής χειρός αυτού εκείνου κτήμα Βησσαρίωνος έλληνας το γένος, την αξίαν καρδηνάλεως τού των τούσκλων».
Η σημείωση αυτή μας δίνει δυο πολύ σημαντικές πληροφορίες. Πρώτον, μας ενημερώνει ότι ο χειρόγραφος κώδικας αποτελεί αυτόγραφο έργο του Ευσταθίου, δηλαδή το συνέγραψε ο ίδιος με τα χέρια του. Δεύτερον, μας αποκαλύπτει ότι ο κώδικας ανήκε κάποτε στον καρδινάλιο Βησσαρίωνα.
Ο κομβικός ρόλος του Βησσαρίωνα και η διάσωση του χειρόγραφου
Ποιος ήταν όμως ο Βησσαρίων; Ο Βησσαρίων έζησε τον 15ο αιώνα και αρχικά ήταν αξιωματούχος της Ορθόδοξης εκκλησίας, ο οποίος κάποια στιγμή, με αφορμή την ιδεολογική διαμάχη που είχε ξεσπάσει στους κόλπους της Ανατολικής και Δυτικής εκκλησίας, βρέθηκε στη Δύση. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης αναρριχήθηκε σε υψηλά αξιώματα στην Καθολική εκκλησία, αποκτώντας τον τίτλο του Καρδινάλιου.
Ο Βησσαρίων είναι όμως και άνθρωπος των γραμμάτων. Έτσι, φροντίζει να συλλέξει και να αγοράσει χειρόγραφα, για να τα διασώσει κατά την ταραχώδη περίοδο που ακολούθησε την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Το ίδιο κλίμα επικρατούσε και στις άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου.
Ο Βησσαρίων καταφέρνει μέσω κάποιου ατόμου στη Θεσσαλονίκη να προμηθευτεί τον αυτόγραφο κώδικα του Ευσταθίου.
Από τον 15ο αιώνα λοιπόν το χειρόγραφο βρίσκεται στην Ιταλία, στην κατοχή του Βησσαρίωνα. Το 1468 ο καρδινάλιος Βησσαρίων δωρίζει όλη την προσωπική του βιβλιοθήκη στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας.
Τα χειρόγραφα της δωρεάς αυτής αποτέλεσαν τον πυρήνα για τη δημιουργία της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, κάτι που σημαίνει πως το χειρόγραφο του Ευσταθίου είναι από τα παλαιότερα κομμάτια της συλλογής της.
Πόσο σημαντικό είναι όμως το χειρόγραφο για τη Θεσσαλονίκη; Όχι μόνο για το ταξίδι αιώνων που έκανε και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Παράχθηκε στην πόλη και αποτυπώνει το πνευματικό κλίμα και μορφωτικό επίπεδο του 12ου αιώνα στη δεύτερη πιο σημαντική πόλη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, τη λεγόμενη συμβασιλεύουσα των Βυζαντινών.
Δίπλα σε ένα σπάνιο εύρημα, τον Πάπυρο του Δερβενίου
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης το χειρόγραφο του Ευσταθίου φιλοξενείται ακριβώς δίπλα στον Πάπυρο του Δερβενίου.
Σε απόσταση λίγων βημάτων, δυο έργα της λόγιας παράδοσης της Θεσσαλονίκης απλώνουν ένα νήμα που συνδέει χιλιάδες χρόνια ιστορίας.
Ο Πάπυρος του Δερβενίου χρονολογείται τον 4ο αιώνα π.Χ. Είναι ένα σπάνιο εύρημα, καθώς οι κλιματολογικές συνθήκες στην Ελλάδα και στην Ευρώπη δεν επιτρέπουν τη διατήρηση των παπύρων, σε αντίθεση με την Αίγυπτο, όπου η ξηρασία την ευνοεί.
Ο Πάπυρος του Δερβενίου διασώθηκε, γιατί απανθρακώθηκε σε μια ταφική πυρά, στο νεκροταφείο του Δερβενίου στον νομό Θεσσαλονίκης. Λόγω της μοναδικότητάς του αποτέλεσε το 2015 την πρώτη ελληνική εγγραφή στον Κατάλογο της UNESCO «Μνήμη του Κόσμου» (Memory of the World).
Αυτά τα δυο χειρόγραφα λοιπόν, με τον τρόπο τους μας δείχνουν τη μακρά φιλολογική παράδοση που έχει η περιοχή της Θεσσαλονίκης αφού και στον Πάπυρο του Δερβενίου γίνεται μια φιλολογική ανάλυση με χρήση της αλληγορίας πάνω σε ένα αρχαίο κείμενο.
Αυτό συμβαίνει τον 4ο αιώνα π.Χ., ενώ με τον Ευστάθιο τον 12ο αιώνα μ.Χ. έχουμε ένα λαμπρό παράδειγμα μιας αξεπέραστης φιλολογικής πραγματείας πάνω στο ομηρικό έπος της Οδύσσειας.
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ