Ήταν η βραδιά του. Μια βραδιά καθηλωτική, διότι, μπορεί να ξέρουμε τον Παντελή Βούλγαρη μέσα από τις εμβληματικές ταινίες του («Το Προξενιό της Άννας», «Πέτρινα χρόνια», «Η φανέλα με το 9», «Όλα είναι δρόμος», «Νύφες», «Μικρά Αγγλία», «Ψυχή βαθιά», «Το τελευταίο Σημείωμα» ορισμένες εξ αυτών), αλλά είναι πάντοτε διαφορετικό να τον ζεις από κοντά, να τον ακούς, αλλά κυρίως να τον βλέπεις μπροστά σου, να τον «αφουγκράζεσαι», να αντικρύζεις το βλέμμα του.
«Το βλέμμα να ψάχνεις. Αυτό μετράει», επανέλαβε αρκετές φορές ο σκηνοθέτης, μιλώντας προς το κοινό.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την τελευταία σκηνή.Όπως έκανε και ο ίδιος στα «Πέτρινα χρόνια» με τη Θέμιδα Μπαζάκα.
«’Εξω είναι η ζωή, στα μαγαζιά, στο δρόμο, στα περπατήματα, στις αγκαλιές, όλα αυτά είναι κόσμος και κάποια στιγμή θα τον αξιολογήσετε, θα τον επισημάνετε και θα τον τοποθετήσετε σε μία ιστορία», ήταν η τελευταία του ατάκα στη βραδιά, απευθυνόμενος σε νέα παιδιά, σε νέους σκηνοθέτες και ηθοποιούς, στην Αποθήκη 1 στο Λιμάνι της Θεσσαλονίκης, την περασμένη Πέμπτη (24/11), σε μια βραδιά αφιερωμένη σε αυτόν, που διοργανώθηκε εξαιρετικά από την Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
Είχαμε την τύχη να τον συναντήσουμε λίγο πριν την έναρξη της εκδήλωσης, στην οποία είπε σημαντικά πράγματα για τις ταινίες του, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο κινηματογράφησε από το 1965, μέχρι και το 2017, όταν και δημιούργησε την τελευταία του ταινία, το «Τελευταίο σημείωμα», που αναφέρεται στην εκτέλεση 200 κρατούμενων κομμουνιστών στην Καισαριανή από τους ναζί.
«Είναι σημαντικό το βλέμμα στην τέχνη. Ετσι επέλεγα τους ηθοποιούς. Είχα την τύχη να συνεργαστώ με ηθοποιούς που είχαν το βλέμμα, που έμπαιναν από την αρχή στο ρόλο κι αυτό ήταν το κριτηριό μου. Το δούλευαν πολύ αυτό. Το ένα στοιχείο είναι αυτό. Και το άλλο να είσαι έξω, να ταξιδεύεις, να γνωρίζεις ανθρώπους, να διαβάζεις. Έξω είναι όλα!», μας λέει όταν τον ρωτάμε για τη συνταγή της επιτυχίας, ενώ γύρω του ήταν σπουδαστές Θεάτρου, έτοιμοι να ρουφήξουν κάθε λέξη.
Ο σπουδαίος Έλληνας σκηνοθέτης με τον Χάρη Δημαρά
Τον ρωτήσαμε για τη «Φανέλα με το 9» και την επιλογή του Στράτου Τζώρτζογλου στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
«Είχα ακούσει για τον Στράτο από τη σχολή του Κουν. Πήγα και τον είδα στο Θέατρο. Το έμαθε και μετά ήρθε να με βρει. Εψαχνα τον ηθοποιό για τον πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά το σκεπτόμουν. Ο πρωταγωνιστής έπρεπε να ξέρει ποδόσφαιρο. Με ρώτησε για το ρόλο και ο νεαρός τότε Θοδωρής Αθερίδης, που ήταν σαν τον Μέσι στο ποδόσφαιρο, πολύ καλός. Όμως κατέληξα στο Στράτο, παρ΄ότι δεν ήξερε καθόλου μπάλα και σε πολλές σκηνές έβαζα άλλον ηθοποιό να παίζει, με πλάτη», μας λέει γελώντας και ενθυμούμενος τα παλιά.
Η βραδιά ήταν πραγματικά συγκινητική, αλλά και γεμάτη πληροφορίες για τις ταινίες του.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει άλλωστε το πασίγνωστο πλέον λόγω της συγκεκριμένης σκηνής «Ηλία ρίχτο» από την ταινία «Όλα είναι δρόμος» με τον Γιώργο Αρμένη;
«Ο Αρμένης είναι ένα εργαλείο, κάνει τα πάντα. Δεν του πολυάρεσε στην αρχή η ιστορία. ‘Μια ιστορία είναι αυτό’, μου είπε. ‘Δεν είναι σενάριο’. Ήρθε λοιπόν Σάββατο στη Θεσσαλονίκη, του έβαψα τα μαλλιά και μετά πήγαμε στο μπουζουκτσίδικο. Στο Ζυγό. Πήγαινα εκεί και το αφεντικό με ήξερε και όταν έμπαινε μέσα, με έβλεπε και με ακούμπαγε με έναν ιδιαίτερο τρόπο.
Δεν έκανα πρόβες. Τους έβλεπα εκεί όλους τους εργαζόμενους, τους σερβιτόρους. Γυρίσαμε τη σκηνή που μιλάει στο τηλέφωνο και τα υπόλοιπα το κάναμε το πρωί στο Ζυγό. Το τελευταίο γύρισμα ήταν στο Κιλκίς που ήταν ένα πλάνο. Περιμέναμε να ξημερώσει και να κάνουμε το Ηλία ρίχτο. Και το γυρίσαμε σε μία φορά. Οι κάτοικοι μου είπαν θα βρέχει αύριο. Δεν κοιμήθηκα όλη τη νύχτα. Μόλις είδα ότι ερχόταν από το λόφο το φως του ήλιου το γυρίσαμε».
Η τελευταία σκηνή έγινε… πρώτη
Ο Παντελής Βούλγαρης έκανε και αποκαλύψεις για τις μεταγενέστερες ταινίες του.
Για το «Τελευταίο Σημείωμα», που γυρίστηκε στην Κρήτη, στα Χανιά, στις παλιές τούρκικες φυλακές Ιτζεδίν, διότι δεν θα ήταν εφικτό αυτό να γίνει ούτε στο Χαϊδάρι, ούτε στην Καισαριανή, όπου εκτυλίχθηκαν τα πραγματικά γεγονότα.
Το εκπληκτικό είναι πως για την καθηλωτική σκηνή του γλεντιού, στην οποία οι 200 μελλοθάνατοι κομμουνιστές που θα εκτελούνταν την επομένη μέρα επέλεξαν να γλεντήσουν το θάνατό τους, ο Βούλγαρης χρησιμοποιώντας παράλληλα με τους πρωταγωνιστές και πολλούς κομπάρσους ντόπιους, Κρητικούς, τους άφησε μόνους τους να γλεντήσουν όπως αυτοί ήθελαν, χωρίς καμία σκηνοθετική οδηγία.
Ήταν μία από τις συγκλονιστικές στιγμές στην κινηματογραφική του πορεία. «Το πήραν πάνω τους. Δεν το ξανάκανα ποτέ, ήταν κάτι μοναδικό», λέει. Συνολικά πέρασαν 2.500 κομπάρσοι για την ταινία, ψάχναμε τα βλέμματα, πολλοί έρχονταν και μου έλεγαν τη δική τους ιστορία από την κατοχή».
Για το πώς επέλεξε την συγκεκριμένη ιστορία, ο Βούλγαρης είπε:
«Είχα βρει ένα βιβλίο με ‘Κρητικές μαντινάδες’, της Μαρίας Λιουδάκη. Στο εισαγωγικό σημείωμα ευχαριστεί τον 16χρονο Ναπολέοντα Σουκατζίδη που τις έγραψε τις ωραιότερες μαντινάδες. Το έψαξα. Μπήκα στην κατοχή και βρήκα τα στοιχεία του Χαϊδαρίου. Ποιοι πέρασαν από εκεί. Τις λεπτομέρειες της εκτέλεσης».
Και για τα «Πέτρινα Χρόνια», μάθαμε ότι η πρώτη σκηνή που γυρίστηκε ήταν… η τελευταία.
«Βρήκαμε αυτό το διαμέρισμα, το σπίτι αυτό μου άρεσε, ήταν άδειο, δε θα το είχα όμως σε μερικές μέρες, και είπα στη Μπαζάκα να ξεκινήσουμε ανάποδα. Το έπαιξε όπως έπρεπε».
Το κοινό απόλαυσε σε μια γεμάτη αίθουσα τον σπουδαίο Παντελή Βούλγαρη
Η λατρεία για την ιστορία, τα βιβλία και τη σκηνοθεσία
Ο Παντελής Βούλγαρης ξετύλιξε τη ζωή του σαν ένα μικρό κουβάρι. Γεννήθηκε πέντε μέρες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος του ‘40, στις 23 Οκτωβρίου. Παιδί της κατοχής. Εζησε τον πόλεμο βρέφος και την κατοχή ως νήπιο. Πώς θα μπορούσε λοιπόν να μην είναι πολιτικοποιημένες οι ταινίες του; Πώς θα μπορούσε να είναι έξω τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα;
Ξεκίνησε την καριέρα του ως βοηθός στο Φίνο, μετά τη σχολή Σταυράκου.
«Μικρός δεν είχα βιβλία και άρχισα να αγοράζω όταν πρωτοπροσελήφθην στην Φίνος φιλμ σαν τρίτος βοηθός. Με τα πρώτα λεφτά πήρα βιβλία από το Μοναστηράκι. Αυτό με ακολουθεί μέχρι σήμερα. Για τον εμφύλιο έχω πάνω από 2.500 βιβλία και ακόμη το ψάχνω. Θέλω να πάρω απαντήσεις για τον τόπο που γεννήθηκα και μεγάλωσα».
Στον Φίνο εγώ χτυπούσα τις κλακέτες. Όταν άλλαζε η σκηνή. Αυτό νομίζω με έκανε να δίνω και τόσο μεγάλη βαρύτητα στο βλέμμα. Πλησίαζα πολύ κοντά σε όλους τους μεγάλους ηθοποιούς της εποχής.
Τον Κωνσταντάρα, τον Παπαγιαννόπουλο, τη Βιουγιουκλάκη, την Καρέζη, τον Καζάκο, τον Αλεξανδράκη, όλους όσοι συνεργάστηκαν με το Φίνο. Κι αυτό μου έδωσε τη δυνατότητα να παρατηρώ τα βλέμματά τους. Αυτό λοιπόν να ψάχνετε, το βλέμμα. Αυτό έχει σημασία», είπε, συμβουλεύοντας κατά κάποιο τρόπο και τους νεαρούς σκηνοθέτες που τον άκουγαν.
Τα… ρετάλια του Φίνου
Η ιστορία του ξεκινήματός του αποδεικνύει ότι στην ζωή θέλει πίστη και θάρρος γι’ αυτό που αγαπάς.
Ο Ντίνος Κατσουρίδης, ένας από τους μεγαλύτερους κινηματογραφιστές της εποχής, του είχε υποσχεθεί ότι θα τον βοηθήσει. «Μετά τον Κλέφτη, την πρώτη ταινία, πήγα λοιπόν και του χτύπησα την πόρτα. Μου ανοίγει, με βλέπει. Τι θέλεις από μένα; Μου λέει. Τα πάντα. Δεν έχω κάμερα, δεν έχω τίποτα. Δεν είχατε πει ότι θα με βοηθήσετε; Ήρθα λοιπόν. Του απάντησα. Και με βοήθησε, τη γύρισε αυτός».
Οι 200.000 δραχμές του Χορν
Στην ταινία «Βενιζέλος» παραγωγός ήταν ο Γιαννης Χορν, αδερφός του Δημήτρη.
Ο Βούλγαρης μαθαίνει από την εφημερίδα ότι θα το σκηνοθετήσει. «Τον Χορν τον ήξερα από τον Μάνο τον Χατζηδάκη. Ο Μάνος μου τηλεφώνησε και μου είπε ότι πρέπει να βρούμε λεφτά για το Μεγάλο Ερωτικό και πρέπει να κάνεις γνωριμίες με πλούσιους.
Ο Χορν λοιπόν μου έδωσε ραντεβού στο Φλόκα και μου έδωσε ένα φάκελο. Μου λέει κ. Βούλγαρη θα τον ανοίξετε αυτό το φάκελο σπίτι σας. Τον άνοιξα μόλις έφυγε και είχε 200.000 δραχμές και με αυτά τα χρήματα ξεκινήσαμε τον Μεγάλο Ερωτικό.
Για τον Βενιζέλο, θυμάμαι πως στο τρένο συνάντησα τον Μανώλη τον Αναγνωστάκη που μου είπε να ψάξω στο ημερολόγιο του πρίγκιπα Νικολάου.
Ήταν όντως ένα καταπληκτικό βιβλίο. Ηταν από τη βασιλική οικογένεια, αλλά είχε καλλιτεχνική φλέβα. Περιέγραφε λεπτομέρειες στο βιβλίο. Κι έτσι άρχιζα να διαβάζω πράγματα από παντού και όχι από διάσημους ιστορικούς. Ταξίδεψα πολύ και άνοιξα την ψυχή μου από τις ταινίες. Έτσι δημιουργήθηκαν οι ταινίες, με γράψιμο, με διασταύρωση».
Στην κουβέντα συμμετείχε και η σύζυγος του Παντελή Βούλγαρη, η γνωστή συγγραφέας Ιωάννα Καρυστιάνη.
«Εχουμε τσακωθεί για ταινίες του, αλλά του βγάζω το καπέλο σε κάτι. Δεν κάνει πίσω ποτέ, το θεωρεί φυγομαχία, θα ακούσει τα πάνδεινα και μετά οι ταινίες θα γίνουν κλασικές. Ήθελε να κάνει την ταινία το Τελευταίο Σημείωμα, μου πάσαρε την ευθύνη… Επρεπε να βρούμε αδύνατους ανθρώπους, που δεν υπαρχουν στην εποχή μας, το σκαρί το κατοχικό δεν υπάρχει», είπε μεταξύ άλλων, ενώ αναγνώρισε τον σύζυγό της το στοιχείο που έχει να δίνει την ελευθερία στυς ηθοποιούς να βγάζουν αυτό που θέλουν.
«Τώρα υπάρχει δημοσιοϋπαλληλική διεκπεραίωση»
Ο Παντελής Βούλγαρης δεν παρέλειψε να δώσει συμβουλές στους νέους καλλιτέχνες.
«Το βασικό εργαλείο της τέχνης είναι το βλέμμα. Στην πρώτη μου δουλειά, που έδινα κλακέτες, έβλεπα το πρόσωπο των ηθοποιών όταν άκουγαν το στοπ. Ηταν μια συναρπαστική ιστορία αυτή. Είχα την τύχη πριν αρχίσουν να μιλούν να βλέπω τους ηθοποιούς που είχαν το βλέμμα και ήταν μέσα στο κλίμα της ταινίας. Τώρα βλέπω τώρα μια δημοσιουπαλληλική διεκπεραίωση του διαλόγου στις σειρές στην τηλεόραση».
Οι ταινίες του Παντελή Βούλγαρη
Το Τελευταίο Σημείωμα (2017)
Μικρά Αγγλία (2013)
Ψυχή Βαθιά (2009)
Νύφες (2004)
Όλα είναι δρόμος (1998)
Ακροπόλ (1995)
Ήσυχες μέρες του Αυγούστου (1991)
Η Φανέλα με το “9” (1988)
Τα Πέτρινα Χρόνια (1985)[2]
Ελευθέριος Βενιζέλος 1910-1927 (1980)
Happy Day (1976)
Ο μεγάλος ερωτικός (1973)
Το προξενιό της Άννας (1972)
Χορός των τράγων (1971)
Ce n’est pas que le début (1969)
Τζίμης ο τίγρης (1966)
Ο κλέφτης (1965)
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ