Τα έθιμα του Πάσχα, που ο λαός μας τηρεί ευλαβικά ακόμη και στη σημερινή αστικοποιημένη εποχή, διαμορφώθηκαν στα βυζαντινά χρόνια και πολλά από αυτά είναι εξέλιξη των αρχαίων ελληνικών εθίμων, φανερώνοντας έτσι την ιστορική συνέχεια του λαού μας.
Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας, το 325 μ.Χ., καθόρισε τον εορτασμό του Πάσχα κατά την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας και μετά το Πάσχα των Ιουδαίων, για να τηρείται η σειρά των γεγονότων.
Ο εορτασμός του Πάσχα στο Βυζάντιο
Στο Βυζάντιο, η Ανάσταση του Χριστού γιορταζόταν με μεγαλοπρέπεια και περιελάμβανε μεγαλοπρεπείς τελετές, που διαρκούσαν όλη την εβδομάδα μέχρι και την Κυριακή του Θωμά, με συμμετοχή του λαού και των αυτοκρατόρων.
Οι άνθρωποι φρόντιζαν ιδιαίτερα τον καλλωπισμό των σπιτιών τους και την προσωπική τους εμφάνιση με καινούρια ρούχα, το τραπέζι της Λαμπρής ήταν γεμάτο με κρέατα και αρτύσιμα εδέσματα και στους δρόμους την Κυριακή του Πάσχα γίνονταν λαμπαδηδρομίες.
Στην Κωνσταντινούπολη, οι αυτοκράτορες συνοδευόμενοι από το πλήθος, παρακολουθούσαν τον Όρθρο στο ναό της Αγίας Σοφίας και αργότερα παρέθεταν επίσημα γεύματα στα ανάκτορα. Εκεί, στη χρυσή τράπεζα παρακάθονταν η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της Πόλης, οι ξένοι πρεσβευτές, ενώ σε διπλανά τραπέζια έτρωγαν κατώτεροι αξιωματούχοι του Βυζαντίου και των ξένων πρεσβειών καθώς και αιχμάλωτοι που απελευθερώνονταν εκείνη τη μέρα.
Παρόμοιο γεύμα ο αυτοκράτορας παρέθετε την Πέμπτη μέρα των εορτασμών για τον Πατριάρχη, τους Μητροπολίτες, τους ηγουμένους 12 μοναστηριών και τους ιερείς του παλατιού.
Από τα Βυζάντιο προέρχεται το Φιλί της Αγάπης, που παλιότερα αντάλλασσαν οι πιστοί το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, στον Εσπερινό της Αγάπης και οι κουλούρες με τα κόκκινα αυγά.
Ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, θα γράψει:
«Χριστός Ανέστη! Νέοι, γέροι και κόρες,
όλοι, μικροί μεγάλοι, ετοιμαστείτε…..
…. ανοίξατε αγκαλιές ειρηνοφόρες
ομπρός εις τους Αγίους και φιληθείτε!»
Το βάψιμο και το τσούγκρισμα των αυγών τη μέρα της Λαμπρής υπήρχαν στο Βυζάντιο, αλλά οι ρίζες τους είναι πολύ παλιότερες και συνδέονται, μάλλον, με θρησκευτικές συνήθειες των Εβραίων.
Και στη σημερινή, όμως, εποχή, σε όλη τη διάρκεια της μέρας του μεγάλου Σαββάτου και της Κυριακής του Πάσχα γίνονται πολλές παραδοσιακές εκδηλώσεις.
Πώς γιορτάζουμε το Μ.Σάββατο και την Κυριακή του Πάσχα
Σε αρκετές περιοχές της πατρίδας μας, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, κατά την Ακολουθία της Πρώτης Ανάστασης, όταν ψάλλεται το «ἀνάστα, ὁ Θεός, κρίνων τὴν γῆν, ὅτι σὺ κατακληρονομήσεις ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι», οι ιερείς σκορπίζουν στον χώρο του ναού δαφνόφυλλα, η χρήση των οποίων σχετίζεται με την αρχαία αντίληψη για τις δάφνες ως ιερό φυτό του Απόλλωνα και ως φυτό του Ασκληπιού με θεραπευτικές ιδιότητες. Παλιότερα, την ίδια στιγμή οι γέροι χτυπούσαν τα στασίδια του ναού, οι άντρες πυροβολούσαν, τα παιδιά έριχναν βαρελότα και οι γυναίκες πετούσαν από τα παράθυρα στους δρόμους στάμνες και παλιά τσουκάλια, με το τελευταίο έθιμο να αναβιώνει μέχρι σήμερα στην Κέρκυρα. Αυτά τα συμβάντα δικαιολογούν και τη χρήση της φράσης «(έγινε) Ανάστα ο Κύριος».
Σε ορισμένα μέρη της Κρήτης, όπως στις Γκαγκάλες του Ηρακλείου, γίνεται το κάψιμο του Ιούδα. Όλη την εβδομάδα οι νέοι και τα παιδιά συγκεντρώνουν ξύλα, κάνοντας έναν τεράστιο σωρό πάνω στον οποίο στήνουν το αχυρένιο ανδρείκελο του Ιούδα. Αυτό θα καεί αμέσως μόλις ο ιερέας κηρύξει το Χριστός Ανέστη, μέσα σε έναν καταιγισμό από μπαλωθιές και πυροτεχνήματα. Αλλά και σε κάθε σπίτι οι νοικοκυρές καίνε τον δικό τους Ιούδα, σε μικρές φωτιές από κλαδιά θάμνων.
Στο Λεωνίδιο Αρκαδίας, το βράδυ της Ανάστασης, γίνεται ένα εντυπωσιακό και φαντασμαγορικό έθιμο, που θυμίζει τις αρχαίες φρυκτωρίες. Οι πιστοί των πέντε ενοριών απελευθερώνουν εκατοντάδες αυτοσχέδια χάρτινα αερόστατα που έχουν κατασκευάσει, τις κολλημάρες ή τους αφανούς, που πυροδοτούνται με ένα κομμάτι πανί βουτηγμένο σε λάδι ή πετρέλαιο. Στο άκουσμα του Χριστός Ανέστη τα αερόστατα ανυψώνονται κατακλύζοντας τον ουρανό του Λεωνιδίου. Όσοι δεν κατορθώσουν να ανυψώσουν τους αφανούς, μετά τις πασχαλινές ευχές, δέχονται τα πειράγματα των ανταγωνιστών τους. Οι μελετητές της τοπικής ιστορίας υποστηρίζουν ότι το έθιμο έφεραν οι ναυτικοί του Λεωνιδίου από την Άπω Ανατολή.
Στην Άνδρο, πάλι, ετοιμάζουν σιδερένιους σωλήνες στο χώμα, τους γεμίζουν με μπαρούτι και το βράδυ της Ανάστασης τους πυροδοτούν.
Μια παρόμοια εκδήλωση, πολύ πιο εντυπωσιακή είναι ο ρουκετοπόλεμος στην κωμόπολη Βροντάδος της Χίου. Οι δυο αντίπαλες ενορίες είναι αυτές των εκκλησιών του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερυθιανής που είναι κτισμένες στις άκρες δυο λόφων, περίπου 400 μέτρα μακριά η μια από την άλλη. Τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου οι δυο αντίπαλοι πετούν δεκάδες χιλιάδες ρουκέτες, ξύλινα ραβδιά με μείγμα που περιέχει και πυρίτιδα, με στόχο να κτυπήσουν το καμπαναριό της απέναντι εκκλησίας. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του τόπου, τα παλιά χρόνια οι ρίψεις γίνονταν με πραγματικά κανόνια, τη χρήση των οποίων, το1889, απαγόρευσαν οι οθωμανικές αρχές.
Σε όλα τα μέρη της χώρας μας, επιστρέφοντας από την εκκλησία μετά την Ανάσταση, οι πιστοί θα τσουγκρίσουν τα κόκκινα αυγά και αυτό που δεν θα σπάσει θα το τοποθετήσουν στο εικονοστάσι αντικαθιστώντας εκείνο της προηγούμενης χρονιάς.
Στη συνέχεια θα φάνε κάποια πατροπαράδοτα φαγητά: μαγειρίτσα και ανοιξιάτικη σαλάτα με σαρδέλες, ψητό κατσαρόλας ή σούπα καμωμένη με το κεφαλάκι του αρνιού που θα ψήσουν την επόμενη μέρα, τυρόπιτα ή γαλατόπιτα κ.ά..
Το κύριο φαγητό του πασχαλινού τραπεζιού είναι το αρνί ή κατσίκι, που σε κάθε περιοχή έχει τη δική του ιδιαίτερη παρασκευή στη σούβλα, στη γάστρα, αντικριστό, γεμιστό με συκωταριά ή με ρύζι, κουκουνάρια και σταφίδες.
Στην Κύθνο των Κυκλάδων, την Κυριακή του Πάσχα, στην πλατεία της Χώρας, νέοι και των δύο φύλων, ντυμένοι με παραδοσιακές στολές αναβιώνουν το έθιμο που είναι γνωστό ως κούνιες της Λαμπρής. Σύμφωνα μ’ αυτό, όποιος αποφασίσει να κουνήσει κάποιον, αναλαμβάνει τη δέσμευση να τον παντρευτεί. Το έθιμο της κούνιας, που την κρεμούν στα δένδρα, θυμίζει την τελετή της αιώρας κατά τα αρχαία Ανθεστήρια, μια από τις λαϊκότερες γιορτές στις αρχές της άνοιξης. Σ’ εκείνη την τελετή, οι Αθηναίες παρθένοι κουνούσαν κούκλες κρεμασμένες από τα δένδρα, αλλά αιωρούνταν και οι ίδιες σε κούνιες τραγουδώντας.
Παρόμοιο έθιμο, που γίνεται για το καλό, υπέρ υγείας και καλής σοδειάς, υπάρχει στη Λέσβο, ενώ στα Γιαννιτσά της Πέλλας, οι λεγόμενες κουνιές, γίνονται τη δεύτερη μέρα του Πάσχα.
Στην Άνδρο, την Κυριακή του Πάσχα, τρώνε τον λαμπριάτη, ψητό στο φούρνο κατσίκι ή αρνί, γεμισμένο με λαχανικά. Σε χωριά του νησιού (Κόρθι, Παλαιόπολη), το απόγευμα αυτής της μέρας παίζουν το παραδοσιακό παιχνίδι τσούνια, με οκτώ ευθύγραμμα κλαδιά δέντρου και μια ξύλινη μπάλα, μια παραλλαγή του bowling.
Στην Κέα περιφέρουν το αχυρένιο ομοίωμα του Ιούδα με αγροτικό αυτοκίνητο στους δρόμους του νησιού και το απόγευμα το καίνε στην περιοχή του Οτζιά, τη βορειότερη παραλία του νησιού, όπου βρισκόταν στην αρχαιότητα, λιμάνι φόρτωσης της μίλτου, του ερυθρόχρωμου μεταλλεύματος που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι αγγειοπλάστες για την κατασκευή των περίφημων ερυθρόμορφων αγγείων τους. Το ίδιο έθιμο αυτή τη μέρα το συναντούμε στα Δωδεκάνησα, Αστυπάλαια και Σύμη, και στη Μονεμβασιά της Πελοποννήσου.
Η Λειβαδιά της Βοιωτίας φημίζεται για τα εδέσματα του πασχαλινού τραπεζιού. Εδώ υπάρχει το έθιμο των λάκκων. Το Μεγάλο Σάββατο οι κάτοικοι της πόλης ανοίγουν λάκκους στη σειρά, κατά γειτονιές ή συγγενικές οικογένειες, τους οποίους γεμίζουν με κλαδιά και την επόμενη μέρα ο γεροντότερος της οικογένειας ανάβει τα ξύλα με τη φλόγα της λαμπάδας της Ανάστασης. Μόλις ετοιμαστεί η θράκα, μπαίνει επάνω το αρνί και αρχίζει το γλέντι με κρασί, φαγητό και δημοτικά τραγούδια μέχρι το βράδυ.
Στην Κάρπαθο το πασχαλινό έθιμο θέλει στο τραπέζι το βυζάντι. Είναι το γεμιστό αρνί με ρύζι, πλιγούρι και εντόσθια, του οποίου η γέμιση γίνεται το Μεγάλο Σάββατο, οπότε και τοποθετείται στον παραδοσιακό φούρνο που σφραγίζεται με λάσπη και ανοίγεται την επόμενη μέρα.
Στην Καστανούσσα Σερρών, τη δεύτερη μέρα του Πάσχα γίνονται οι αυγομαχίες, έθιμο που έχει την προέλευσή του στον Πόντο και συμβολίζει τη σύγκρουση του καλού με το κακό. Όσοι παίρνουν μέρος στον διαγωνισμό, του οποίου βασικός όρος είναι η χρήση μόνο αυγών κότας, φροντίζουν, με την έναρξη της άνοιξης, να ταΐζουν τις κότες τους αποκλειστικά με σιτάρι και λίγη άμμο, ώστε τα αυγά που θα πάρουν να έχουν γερό τσόφλι. Οι διαγωνιζόμενοι διαθέτουν στον οπλισμό τους 30 αυγά και νικητής αναδεικνύεται αυτός που έχει τα λιγότερα σπασμένα. Το ίδιο έθιμο αναβιώνει και στις Κρηνίδες Καβάλας, αλλά εκεί παίρνουν μέρος και τα αυγά από…φραγκόκοτες.
Στην Καλαμάτα, την Κυριακή του Πάσχα, γίνεται ο σαϊτοπόλεμος, έθιμο του οποίου οι ρίζες βρίσκονται στα χρόνια της Επανάστασης του 1821. Συμμετέχουν ομάδες 10-15 ατόμων, που διαθέτουν αρχηγό, λάβαρο και σαλπιγκτή, πολλοί ντυμένοι με παραδοσιακές ενδυμασίες και οπλισμένοι με τις σαΐτες. Αυτές είναι χαρτονένιοι σωλήνες γεμισμένοι με μπαρούτι, που, όταν δίνεται το σύνθημα της έναρξης, τις ανάβουν και τις εκτοξεύουν ξεσηκώνοντας με τον θόρυβό τους το πλήθος του κόσμου που παρακολουθεί.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι Μεσσήνιοι προκειμένου να αναχαιτίσουν το ιππικό των Τούρκων χρησιμοποίησαν τις σαΐτες, ο δυνατός κρότος των οποίων κατατρόμαξε τα άλογα τόσο πολύ που έριξαν κάτω τους αναβάτες τους και τράπηκαν σε φυγή.
Την Τρίτη μέρα του Πάσχα στην Ιερισσό της Χαλκιδικής αναβιώνει το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι». Αφού γίνεται μια επιμνημόσυνη δέηση στην περιοχή Μαύρο Αλώνι, οι γεροντότεροι της κωμόπολης αρχίζουν να χορεύουν και ακολουθούν και οι υπόλοιποι κάτοικοι με τον χορό συχνά να έχει μήκος και 400 μέτρα. Τα τραγούδια που τραγουδούν και χορεύουν είναι όλα πασχαλινά και η εκδήλωση κλείνει με τον καγκέλευτο χορό. Οι χορευτές, μπροστά οι άνδρες και ακολουθούν οι γυναίκες, πιασμένοι αγκαζέ, εκτός από τους δυο πρώτους που πιασμένοι με μαντήλι, δημιουργούν με τα χέρια τους καμάρα, κάτω από την οποία περνούν όλοι οι χορευτές σχηματίζοντας πολλές σειρές σαν σπείρες (καγκέλι). Όταν περάσουν όλοι οι χορευτές και ξανασχηματιστεί ο ανοικτός κύκλος τότε τελειώνει και ο χορός.
Το έθιμο ξεκίνησε και συνεχίζεται ως φόρος τιμής για τους 400 Ιερισσιώτες που σφάχτηκαν, κατά της διάρκεια του Αγώνα του ’21, από τους Τούρκους, οι οποίοι, αν και είχαν υποσχεθεί γενική αμνηστία σε όσους θα παραδίνονταν, τελικά τους υποχρέωσαν να χορεύουν και σε κάθε στροφή του χορού σκότωναν έναν χορευτή.
Χριστός Ανέστη! Χρόνια Πολλά, με υγεία και αγάπη σε όλους!
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ