Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ηράκλειο Κρήτης 1541 – Τολέδο 1614), ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Αναγέννησης, ήταν γνωστός με το προσωνύμιο Ελ Γκρέκο και από τις αρχές του 20ου αιώνα αναγνωρίσθηκε ως ο πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης που αξιοποίησε στοιχεία της ανατολικής και δυτικής παράδοσης.
Επηρεασμένος από το Βυζάντιο, την Αναγέννηση της Βενετίας και τον μανιερισμό της Ρώμης θα καταλήξει στο Τολέδο, όπου θα ασχοληθεί με την τέχνη του και θα ζήσει μέχρι το τέλος της ζωής του.
Στις θρησκευτικές συνθέσεις και τα πορτρέτα του, ο Ελ Γκρέκο επαναλάμβανε συχνά θέματα από τα κύρια έργα του, με μικρές τροποποιήσεις, για να ανταποκριθεί σε διάφορες παραγγελίες. Σταδιακά ξέφυγε από την παράδοση της Αναγέννησης και έπαψε να απεικονίζει την πραγματικότητα και τη φύση, καθώς, για να μεταδώσει μυστικιστικά συναισθήματα, να εμποτίσει το έργο του με πάθος και να εκφράσει το υπερβατικό, παραμόρφωσε και επιμήκυνε τις φόρμες, χρησιμοποιώντας έντονα χρώματα.
Μερικά από τα έργα του, εμπνευσμένα από τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού, είναι:
Προσευχή στον Κήπο των Ελαιών, 1590
Ένα προσφιλές θέμα για αρκετούς ζωγράφους, η προσευχή του Χριστού στον κήπο της Γεσθημανής, μετά τον Μυστικό Δείπνο, αποτυπώθηκε σε καμβά και από τον Ελ Γκρέκο, δείχνοντας τη μεγάλη επιρροή του ζωγράφου από τον Τιτσιάνο.
Ο πίνακας απεικονίζει την τελευταία νύχτα του Χριστού στο Όρος των Ελαιών. Στο πρώτο πλάνο οι κουρασμένοι μαθητές κοιμούνται, με τις αφύσικα άκαμπτες ρόμπες τους να παραπέμπουν στα κέρινα μοντέλα που χρησιμοποιούσε ο Θεοτοκόπουλος.
Λίγο πιο πάνω, κάθεται γονατιστός ο Χριστός, ενώ ένας άγγελος εμφανίζεται, κρατώντας ένα δισκοπότηρο. Από δεξιά, ο Ιούδας και μια ομάδα στρατιωτών, σχεδόν σαν σε μικρογραφία, πλησιάζουν για να συλλάβουν τον Χριστό, περπατώντας μέσα σε ένα ξερό, χωρίς βλάστηση, τοπίο.
Ο Χριστός αίρων τον Σταυρό, 1580
Είναι ένα θέμα που επινόησε ο Ελ Γκρέκο, και το επανάλαβε επτά φορές, με τον Χριστό να απεικονίζεται μετωπικά, με γαλήνιο πρόσωπο, πάνω στο οποίο κυλά το αίμα από τις πληγές που του προκαλεί το ακάνθινο στεφάνι.
Εσπόλιο (Ο Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού), 1577-1579
Ένα θέμα ασυνήθιστο στη δυτική εικονογραφία, για το οποίο ο Ντομένικο Γκρέκο, όπως τον αποκαλούσαν στο Τολέδο, έλαβε υπόψη τη βυζαντινή του μαθητεία και την περιγραφή του Ευαγγελιστή Ιωάννη.
Σ’ αυτή τη σύνθεση κυριαρχεί ο εκτυφλωτικός κόκκινος μανδύας, που, με το τεράστιο οβάλ σχήμα του, καλύπτει το κέντρο της σύνθεσης και το σώμα του Χριστού.
Το καθαρό κόκκινο χρώμα, σύμβολο του πάθους και του μαρτυρίου, του αίματος και της βιαιότητας, ενισχύει την αγωνία του δράματος. Κάτω και αριστερά η Παναγία και ο Ιωάννης κατευθύνουν το βλέμμα του θεατή δεξιά, ενώ ένας δήμιος προετοιμάζει ένα τεράστιο ξύλο.
Πίσω συνωστίζονται ο όχλος, οι ένστολοι και οι απλοί πολίτες με σύγχρονες της εποχής του ζωγράφου ενδυμασίες και πανοπλίες, σηκώνοντας δόρατα και λόγχες, χειρονομώντας και χλευάζοντας το Χριστό, ενώ τα πρόσωπά τους εσκεμμένα αποδίδονται με σκούρους, πιο ζοφερούς τόνους.
Η Αγία Βερονίκη κρατώντας το Ιερό Μανδήλιο, c. 1580
Σ’ αυτό το έργο η μορφή του Ιησού, φορώντας το ακάνθινο στεφάνι, είναι αποδομένη με έντονα βυζαντινά χαρακτηριστικά με το πρόσωπό Του να μην έχει κανένα ίχνος πάθους. Είναι ένα θέμα επίσης πολυζωγραφισμένο από τον καλλιτέχνη, που είχε ως πρότυπο ένα ιερό λείψανο που φυλασσόταν στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, γνωστό με το προσωνύμιο «Veronica».
Σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, η Αγία Βερονίκη ένιωσε συμπόνια, όταν είδε τον Ιησού να κουβαλά τον σταυρό του στον Γολγοθά και του έδωσε το πέπλο της για να σκουπίσει το μέτωπό του.
Ο Ιησούς δέχτηκε την προσφορά, την κράτησε στο πρόσωπό του και στη συνέχεια της την έδωσε πίσω, με την εικόνα του προσώπου του να εντυπώνεται θαυματουργικά πάνω στο ύφασμα, που έγινε γνωστό ως το Πέπλο της Αγίας Βερονίκης.
Σταύρωση, 1588
Μία από τις πολυάριθμες Σταυρώσεις που ζωγράφισε ο Θεοτοκόπουλος, με τον Εσταυρωμένο Χριστό, πλαισιωμένο από τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή, την Παναγία και τη Μαρία τη Μαγδαληνή.
Τα δραματικά χρώματα και οι υπερβολικές αναλογίες παραμορφώνουν τη φιγούρα του Χριστού, απεικονίζοντας τις υπερβατικές στιγμές πριν από το θάνατο, όταν, παρακάμπτοντας τον σωματικό του πόνο, παρέδωσε το πνεύμα του στον Θεό.
Το φως παίζει με την κυματιστή μορφή του Χριστού, φωτίζοντας υπερβολικά το βασανισμένο σώμα του.
Πιετά, c.1575
Οι πίνακες με θέμα τον «Θρήνο» δείχνουν, σύμφωνα με τους μελετητές, ότι ο Ελ Γκρέκο εμπνεύστηκε από το γλυπτό σύνταγμα της Πιετά, που σήμερα στεγάζεται στο Museo dell’ Opera del Duomo της Φλωρεντίας, έργο που πρέπει να το είχε δει στη Συλλογή Bandini στη Ρώμη, όπου βρισκόταν τότε.
Ο «Θρήνος» του 1575 είναι μια ώριμη σύνθεση και απεικονίζει στα πρόσωπα της σκηνής τα ακραία συναισθήματα που τα συνταράζουν.
Πιετά, 1580-1590
Ένα ακόμη αριστούργημα που ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία και την τολμηρή σύνθεσή του, την απόδοση της συγκινησιακής φόρτισης αλλά και την απουσία των δραματικών εκφράσεων, καθώς στόχος του Θεοτοκόπουλου ήταν να προκαλέσει τα ίδια συναισθήματα με αυτά που απαθανάτισε ο Μιχαήλ Άγγελος στο εμβληματικό γλυπτό του.
Έτσι επιλέγει να απεικονίσει αδρά το άψυχο σώμα του Χριστού, τη μητέρα, τη Μαρία τη Μαγδαληνή και, τέλος, τον Ιωσήφ της Αριμαθαίας, χρησιμοποιώντας μια μεγάλη γκάμα χρωμάτων, για να αποδώσει με ακρίβεια και ζωηρά τα συναισθήματα των προσώπων.
Η ταφή του Χριστού, c. 1568-1570
Έργο της βενετικής περιόδου του ζωγράφου, που παρά το μικρό μέγεθος του πίνακα (51,5Χ43εκ.) αποτελεί μια εξαιρετική μνημειακή σύνθεση, στην οποία ο καλλιτέχνης κατόρθωσε να αποτυπώσει έντονα τη δραματική ατμόσφαιρα.
Ο Θεοτοκόπουλος μ’ αυτή τη σύνθεση αποδεικνύει ότι έχει αφομοιώσει τις διδασκαλίες της Αναγέννησης: την άρθρωση του χώρου σε προοπτική, που τονίζεται εδώ με την τοποθέτηση της μαρμάρινης σαρκοφάγου υπό γωνία, τη μοντελοποίηση όγκων μέσω των φωτοσκιασμένων σημείων και τις σκιές που προβάλλουν στο έδαφος.
Το σώμα του Χριστού απεικονίζεται σχεδόν με αναλογίες αρχαιοελληνικού αγάλματος, ενώ το πλούσιο χρώμα και η δραματική έκφραση που κορυφώνεται με τη λιποθυμία της Παναγίας είναι χαρακτηριστικά της τέχνης της Αναγέννησης στη Βενετία.
Η Ανάσταση, 1596-1600
Έργο που ανήκει στην ωριμότητα του Ελ Γκρέκο, το οποίο μαζί με άλλες πέντε μνημειακές συνθέσεις, στόλιζε το κεντρικό εικονοστάσιο του Κολεγίου της Doňa Maria de Aragon.
Ο πανέμορφος Χριστός με το χέρι του υψωμένο ανεβαίνει κατακόρυφα προς τον ουρανό, ατάραχος, χωρίς προσπάθεια, σα να έλκεται από μια αθέατη δύναμη. Στο αριστερό του χέρι κρατά μια λευκή σημαία, συμβολίζοντας, έτσι, τον θρίαμβο επί του θανάτου.
Μάλιστα, η χρήση του scorcio, δηλαδή της προοπτικής, δίνει σε αυτές τις φιγούρες την ψευδαίσθηση της προβολής και της επέκτασης στο χώρο, κάνοντάς τον πίνακα να φαίνεται σαν να μην έχει τέλος.
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ