Χριστούγεννα… Γέννηση, προσμονή, χαρά, στιγμές με την οικογένεια και αυτούς που αγαπάμε. Έθιμα, κάλαντα, παιδικές φωνές, κατάνυξη, ένα κεράκι στην εκκλησία να πάνε όλα καλά, αλλά και ένα κεράκι για αυτούς που δεν είναι κοντά μας.
Ο πατέρας Νικόλαος Χαμαμτζόγλου, εφημέριος του Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης μίλησε στο mynews.gr (εδώ το πρώτο μέρος της συνέντευξης) και για τα έθιμα των Χριστουγέννων, έθιμα που όπως μας είπε «παντρεύουν τις χριστιανικές παραδόσεις με τα αρχαιοελληνικά ήθη.
Συνέντευξη στον Χρήστο Νάσκα
«Λέει, λοιπόν, ένα τροπάριο: Δεῦτε ἴδωμεν, πιστοί, ποῦ ἐγεννήθη ὁ Χριστός». Είναι τόσο ανθρώπινο! Είναι τόσο συναισθηματικό και ποιητικό!» ήταν, μεταξύ άλλων, η απάντηση του π. Νικόλαου για το αν θα μπορούσε να ξεχωρίσει κάποια υμνολογία των ημερών.
Έθιμα στο πέρασμα των αιώνων, υμνολογίες, εκκλησία, πιστοί, κορωνοϊός και αναμνήσεις με τη βοήθεια του π. Νικόλαου.
– Ποια πιστεύετε πως είναι τα ωραιότερα έθιμα αυτές τις ημέρες;
«Με δεκάδες έθιμα, που παντρεύουν τις χριστιανικές παραδόσεις με τα αρχαιοελληνικά ήθη, οι κάτοικοι της χώρας τιμούν μια από τις σημαντικότερες θρησκευτικές γιορτές, λίγες ημέρες πριν από την έλευση της νέας χρονιάς. Μάλιστα πολλά από αυτά τα έθιμα αντικατοπτρίζουν τις αγωνίες των ανθρώπων της υπαίθρου, των γεωργών και των κτηνοτρόφων.
Ιδιαίτερη αναφορά θα ήθελα να κάνω στο χριστουγεννιάτικο δέντρο. Λίγοι, ίσως, γνωρίζουν ότι δεν είναι ευρωπαϊκό, αλλά ελληνικό, χριστιανικό έθιμο.
Υπάρχει ένα τροπάριο της Εκκλησίας που μιλά για το δένδρο της ζωής στον Παράδεισο, που είναι ο Ιησούς Χριστός. Είναι εκείνο που δόθηκε η εντολή από τον Θεό να μην φάνε τον καρπό του οι Πρωτόπλαστοι. Προφανώς δεν αναφερόμαστε κυριολεκτικά σε δέντρο, αλλά σε μια εικόνα με βαθύ συμβολισμό.
Έτσι λοιπόν, οι βυζαντινοί έβαζαν μέσα στην εκκλησία (υπάρχουν αναφορές πως μέσα στον Ναό της του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, τον 9ο αιώνα στολίζονταν δένδρα με χρυσούς καρπούς) ένα δέντρο για να δώσουν αυτήν την εικόνα του Χριστού, ως «το δένδρο της ζωής».
Η συνήθεια αυτή έφυγε σιγά σιγά από τον ελληνικό χώρο, στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής σκλαβιάς και μεταφέρθηκε στην Ευρώπη, απλά οι ευρωπαίοι το ξεχώρισαν και το έκαναν στολίδι του σπιτιού και επέστρεψε στην Ελλάδα ως ευρωπαϊκό έθιμο στα χρόνια του Όθωνος.
Η έννοια του δένδρου διασώθηκε στην Εκκλησία μας στους πολυελαίους. Ο κεντρικός πολυέλαιος στην Εκκλησία έχει μορφή δέντρου, μιας ελάτης.
Άρα δεν έχουμε ειδωλολατρικό και παγανιστικό έθιμο, όπως ισχυρίζονται μερικοί, ούτε ξενόφερτο, αλλά μια πολύ όμορφη υπόμνηση, ότι ο Χριστός μας είναι το ξύλο της Ζωής.
Από τα παλιά χρόνια, επίσης, οι Έλληνες στόλιζαν καράβι. Αυτό το έθιμο προέκυψε λόγω του ότι οι Έλληνες ήταν κατεξοχήν ναυτικός λαός και το χριστουγεννιάτικο καράβι συνηθιζόταν στις παραθαλάσσιες περιοχές. Όταν τα παιδιά έλεγαν κάλαντα συνήθιζαν να παίρνουν μαζί τους ένα μικρό καραβάκι για να το γεμίσουν οι νοικοκυρές με κουραμπιέδες και μελομακάρονα.
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει το έθιμο της βασιλόπιτας. Υπάρχει αναφορά στον βίο του Μεγάλου Βασιλείου, αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, που συνδέει το έθιμο της βασιλόπιτας με το πρόσωπο του Αγίου, εξ ου και η ονομασία «βασιλόπιτα».
Κατά την παράδοση, λοιπόν, αυτή, στα χρόνια του Ιουλιανού του Παραβάτη, όταν το Βυζάντιο κήρυξε τον πόλεμο στην Περσία, ο Ιουλιανός πέρασε με τον στρατό του από την Καισάρεια. Τότε διέταξε να φορολογήσουν όλη την επαρχία και τα χρήματα αυτά θα τα έπαιρνε επιστρέφοντας για την Κωνσταντινούπολη.
Τότε ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης του να μαζέψουν ότι χρυσαφικά μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει ως «λύτρα» στον επερχόμενο αυτοκράτορα. O Ιουλιανός σκοτώθηκε άδοξα σε μια μάχη στον πόλεμο με τους Πέρσες και δεν ξαναπέρασε ποτέ από την Καισάρεια.
Τότε ο Άγιος Βασίλειος έδωσε εντολή από τα μαζεμένα χρυσαφικά τα μισά να δοθούν στους φτωχούς, ένα μικρό μέρος στις ανάγκες των ιδρυμάτων της ‘’Βασιλειάδας’’ και τα υπόλοιπα τα μοίρασε στους κατοίκους με ένα πρωτότυπο τρόπο: μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού.
Τρώγοντας οι κάτοικοι τα ψωμιά έβρισκαν μέσα, σύμφωνα με την παράδοση, το αφιερωθέν τιμαλφές. Το γεγονός αυτό απέληξε σε διπλή χαρά, και για την αποφυγή της καταστροφής της πόλης και για το γενόμενο θαύμα και έτσι συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου Βασιλείου, της ετοιμασίας πίτας που ονομάσθηκε Βασιλόπιτα, στην οποία βάζουμε ένα φλουρί.
Κάπως αντίστοιχο με την βασιλόπιτα είναι και το έθιμο του «χριστόψωμου».
Το «ψωμί του Χριστού» ζυμώνεται την παραμονή των Χριστουγέννων με ιδιαίτερη ευλάβεια. Απαραίτητο στολίδι του είναι ο χαραγμένος σταυρός. Η διαφορά του με το κανονικό ψωμί είναι το σχήμα αλλά και τα σχέδια που έχει πάνω. Εκτός από τον σταυρό από ζυμάρι που κοσμεί το ψωμί στην μέση, οι νοικοκυρές το διακοσμούσαν με διάφορα σχέδια και το αφιέρωναν στη γέννηση του Χριστού.
Ανήμερα των Χριστουγέννων ο νοικοκύρης του σπιτιού παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σε όλους όσοι παρευρίσκονται στο τραπέζι, σαν συμβολισμό της Θείας Κοινωνίας, όπου ο Χριστός έδωσε τον Άρτο σε όλη την ανθρώπινη οικογένειά του.
Τέλος, αξίζει να κάνουμε αναφορά και στο γνωστό και αγαπημένο έθιμο των καλάντων. Τι είναι τα κάλαντα; Οι λαογράφοι κάνουν λόγο για εθιμικά τραγούδια του λαού που ψάλλονται από μικρά παιδιά και από ενήλικους άνδρες την παραμονή των τριών μεγάλων γιορτών της Χριστιανοσύνης. Οι καλαντιστές τριγυρνούν είτε μόνοι, είτε κατά ομάδες και επισκέπτονται σπίτια, καταστήματα, δημόσιους χώρους κλπ με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου μεταλλικού τριγώνου, αλλά και άλλων μουσικών οργάνων.
Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό, στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που αναμένεται και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστική είναι η καθαρεύουσα γλώσσα στην οποία ψάλλονται, αποδεικνύοντας την άμεση σύνδεσή τους με τους Βυζαντινούς χρόνους και τις Καλένδες του Ιανουαρίου, που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Οι στίχοι των καλάντων εξιστορούν μυθοποιημένα τα ιστορικά γεγονότα κι αναφέρονται σε μια σειρά από έθιμα και δοξασίες του λαού, όπως π.χ. για τους καλικάντζαρους κα. Οι καλαντιστές εύχονται μ΄ αυτό τον τρόπο υγεία, χαρά, ευτυχία, τύχη, προκοπή και καλή σοδειά όσους επισκέπτονται.
Τα κάλαντα είναι το μοναδικό έθιμο που διατηρείται ακόμη ακέραιο σε ολόκληρη τη χώρα, ηπειρωτική και νησιωτική, με αμέτρητες παραλλαγές (έχουν καταμετρηθεί γύρω στις 30) και προσαρμογή στον τοπικό χαρακτήρα κάθε περιοχής (εθνικά ή αστικά, τοπικά ή παραδοσιακά).
Σήμερα, εκτός από τα πατροπαράδοτα κάλαντα έχουν καθιερωθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται συχνά, επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά».
– Αν σας ζητούσα να ξεχωρίσετε (αδόκιμος ο όρος σίγουρα το ξεχωρίσετε) μια υμνολογία των Χριστουγέννων, ποια θα ήταν αυτή;
«Υπάρχει ένας ασύλληπτος υμνογραφικός πλούτος στις ακολουθίες αυτών των ημερών και είναι πραγματικά εξαιρετικά δύσκολο να ξεχωρίσεις κάποιο συγκεκριμένο τροπάριο.
Θα σταθώ σε κάτι απλό, αλλά κατά την γνώμη μου πολύ χαριτωμένο. Λέει, λοιπόν, ένα τροπάριο: «Δεῦτε ἴδωμεν, πιστοί, ποῦ ἐγεννήθη ὁ Χριστός». Είναι τόσο ανθρώπινο! Είναι τόσο συναισθηματικό και ποιητικό!
«Ελάτε, δηλαδή, οι πιστοί, να δούμε που γεννήθηκε ο Χριστός». Σκεφτείτε μία ομάδα μικρών παιδιών, πού λέει το ένα στο άλλο: «Ελάτε παιδιά, να δούμε πού είναι ο κρυμμένος θησαυρός»… Από το γνωστό παιχνίδι των παιδικών μας χρόνων! Μόνο, λοιπόν, αν είναι κανείς παιδί μπορεί να νοιώσει την έξαψη αυτής της φράσης «Ελάτε παιδιά! Πάμε παιδιά!» με όλη εκείνη την ικανοποίηση που νοιώθει ένα παιδί, εάν ο φίλος του, του πει «Πάμε να δούμε…».
Τί να δούμε; Ελάτε, να δούμε πού γεννήθηκε ο Χριστός. Όχι βεβαίως τοπικά. Ο Χριστός γεννήθηκε στη Βηθλεέμ. Ωραία, αυτό έγινε ιστορικά μία φορά. Αν πάω στη Βηθλεέμ και προσκυνήσω τούτες τις μέρες, θα εκπληρώσω αυτό το «Δεῦτε ἴδωμεν, πιστοί, ποῦ ἐγεννήθη ὁ Χριστός»;Και όσοι δεν θα πάνε, δεν θα μάθουν πού γεννήθηκε ο Χριστός; Δεν θα γνωρίσουν τίποτε; Όχι, βεβαια! Να μάθουμε ποιο είναι το νόημα της Ενανθρωπήσεως!
Έλεγε ένα σπουδαίος θεολόγος, ότι τα Χριστούγεννα είναι μια γιορτή για τα παιδιά, διότι μόνο τα παιδιά δεν ξαφνιάζονται με το γεγονός πως ένας Θεός κατέρχεται στην γη, ως παιδί. Αυτή η εικόνα του Θεού ως παιδιού, που συνεχίζεθι να λάμπει μέσα από τις εικόνες και τα αναρίθμητα έργα τέχνης, φανερώνοντας, πώς ό,τι είναι ουσιαστικότερο και πλέον χαρμόσυνο στον Χριστιανισμό, βρίσκεται ακριβώς εδώ, στην αιώνια «παιδικότητα» του Θεού.
Οι «μεγάλοι», ακόμη και αυτοί που είναι «κοντά» στην Εκκλησία, περιμένουν και προσδοκούν από τη θρησκεία να είναι και απολογητική, να δώσει εξηγήσεις και αναλύσεις, θέλουν μια «πανέξυπνη» και σοβαρή θρησκεία.
Από την άλλη, όσοι δεν διάκεινται ευμενώς προς την θρησκεία, την αντιμετωπίζουν πολλές φορές με ένα καταιγισμό από ορθολογικές σφαίρες. Στην κοινωνία μας δεν υπάρχει ίσως καμία φράση που να δείχνει καλύτερα την περιφρόνησή μας προς κάτι, από τον χαρακτηρισμό «αυτό είναι παιδιάστικο!», με άλλα λόγια δεν είναι για τους ενήλικες, τους «έξυπνους» και «σοβαρούς»…
Ο Χριστός όμως, μας είπε: «γέννησθε ὡς τὰ παιδία». Τί σημαίνει αυτό; Τί λείπει από τους ενήλικες ή καλύτερα τί έχει καταπνιγεί, στραγγαλιστεί, εκμηδενιστεί, κάτω από ένα παχύ στρώμα «ενηλικιότητας»; Δεν είναι, λοιπόν, τίποτε άλλο, από την τόσο χαρακτηριστική ικανότητα των παιδιών να θαυμάζουν και να χαίροντα βαθιά και ακόμη περισσότερο να είναι γνήσια στη χαρά και τη λύπη;
Δυστυχώς η ενηλικίωση στραγγαλίζει επίσης την ικανότητα να εμπιστεύεσαι, να παραδίδεσαι, να αφήνεσαι τελείως στην αγάπη, να πιστεύεις με όλη σου την ύπαρξη, αλλά και να συγχωρείς απροϋπόθετα.
Για αυτό, όπως και συνέβη με τον απόστολο Φίλιππο και την πρόσκλησή του στον φίλο του Ναθαναήλ, με αναπαύει πολύ αυτή, η τόσο παιδική, «αφελής», αλλά και βαθύτατα ελεύθερη και βιωματική πρόσκληση: «δεύτε ἴδωμεν…», «ἔρχου καὶ ἴδε!».
– Ο κόσμος έρχεται στην εκκλησία αυτές τις μέρες; Γιατί πολλοί πιστεύουν πως αυτό συμβαίνει μόνο το Πάσχα. Είστε συνεχώς σε επαφή με ανθρώπους, πιστούς ή όχι. Υπάρχει κάτι που έχει μείνει στη μνήμη σας με αφορμή αυτές τις ημέρες;
«Είναι αλήθεια, ότι ο εκκλησιασμός τις ημέρες των Χριστουγέννων, είναι μαζικός, όπως και την Μεγάλη Εβδομάδα. Οι Εκκλησίες γεμίζουν, πλήθη πιστών σε πόλεις και επαρχία προστρέχουν αξημέρωτα στους Ναούς.
Δεν τίθεται θέμα βέβαια σύγκρισης με τις ημέρες του Πάσχα, καθώς είναι διαφορετικές οι συνθήκες, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι συγκινητική η αυθόρμητη προσέλευση των χριστιανών.
Βέβαια, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και να μην στρουθοκαμηλίζουμε, εάν κάνουμε κάποιους πρόχειρους υπολογισμούς, εύκολα θα διαπιστώσουμε ότι -σε απόλυτους αριθμούς- το κομμάτι της κοινωνίας που επιλέγει να εορτάσει με «θρησκευτικό» τρόπο, ακόμη και κατ΄ αυτές τις μεγαλύτερες για την Ορθοδοξία μας εορταστικές ημέρες της, δεν είναι σε καμία περίπτωση η πλειονότητα.
Αυτό πρέπει να μας προβληματίσει, όσον αφορά στην νοηματοδότηση της Εορτής και στους τρόπους με τους οποίους θα πρέπει η Εκκλησία να επικοινωνήσει το υπαρξιακό μήνυμα ζωής, που προσφέρει οντολογικά η Ενανθρώπιση του Θεού σε κάθε άνθρωπο και ιδιαίτερα στους νέους, γιατί προφανώς η Αγάπη του Θεού προσφέρεται αφειδώλευτα σε όλους τους ανθρώπους και η θέλησή Του είναι «πάντας σωθῆναι».
Προφανώς, στα πλαίσια αυτής της συνεχούς επαφής μας με ανθρώπους, που τέτοιες μέρες είναι ακόμη περισσότερο έντονη, έχουν κατά καιρούς συμβεί πολλά περιστατικά άξια αναφοράς και ζήσαμε καταστάσεις, που ανεξίτηλα έχουν αφήσει το στίγμα τους.
Αν θα πρέπει, όμως, να ξεχωρίσω κάτι συγκεκριμένο, θα σταθώ, δυστυχώς, σε κάτι στενάχωρο. Αναφέρομαι στα Χριστούγεννα των δύο τελευταίων ετών, όπου και λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, εμποδίζονταν η φυσική παρουσία των πιστών στις Εκκλησίες. Δεν υπεισέρχομαι στην λογική κριτικής των μέτρων ή του τρόπου εφαρμογής τους, απλά θα πω ότι αυτό που βιώσαμε, εορτάζοντας αναγκαστικά τα κοσμοϊστορικά αυτά γεγονότα σε ουσιαστικά άδειους Ναούς, ήταν κάτι φυσικά πρωτόγνωρο, κυρίως όμως, τραυματικό ψυχικά και πολυώδυνο.
Η Εκκλησία είναι Κοινότητα και Ενότητα, η Εκκλησία είναι Σύναξη και Αδελφοσύνη, η Εκκλησία είναι οι άνθρωποι, ο πιστός λαός, το κοινό Ποτήριο. Χωρίς τα χαρακτηριστικά αυτά, αισθανόμασταν ανάπηροι, Σώμα τραυματισμένο, ποίμνιο διασκορπισμένο.
Ταυτόχρονα όμως, την ίδια στιγμή που η αγωνία και ο φόβος είχαν κατακλύσει τις ψυχές των ανθρώπων, το μήνυμα της Γεννήσεως, της Λύτρωσης και Σωτηρίας ερχόταν, επίκαιρο όσο ποτέ, να διαλύσει –όχι πλέον θεωρητικά, αλλά κυριολεκτικά- το έρεβος της απελπισίας και της απόγνωσης, όπως το φως του Αστεριού της Βηθλεέμ διέλυσε το σκοτάδι της αγνωσίας.
Και όπως το ίδιο υπερφυσικό Αστέρι εμφανίστηκε για να καθοδηγήσει τους Μάγους στον νεογέννητο Βασιλιά, έτσι και ο υπέρλογος τόκος της Παρθένου, υπενθυμίζοντας ότι η αρχή της Σωτηρίας μας έφθασε, πραγματοποιήθηκε για να μας καθοδηγήσει στην πρόγευση της κατατρόπωσης του θανάτου από τον Κύριο της Ζωής!».
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ