Η αρπαγή των Γλυπτών του Παρθενώνα από την Ακρόπολη και η μεταφορά τους στη Μ. Βρετανία από τον λόρδο Έλγιν επανήλθε στην επικαιρότητα μετά το μίνι διπλωματικό επεισόδιο που προκάλεσε στις ελληνοβρετανικές σχέσεις η ακύρωση εκ μέρους του Βρετανού Πρωθυπουργού Ρίσι Σούνακ της προγραμματισμένης συνάντησης με τον Κυριάκο Μητσοτάκη.
Αν και κανείς δεν το ομολογεί επισήμως, θεωρείται σχεδόν βέβαιο πως αφορμή για την άκομψη ακύρωση της συνάντησης ήταν οι αναφορές του Έλληνα Πρωθυπουργού στην πρόσφατη συνέντευξη που έδωσε στο BBC στα Γλυπτά του Παρθενώνα.
Ιδιαίτερη αίσθηση, μάλιστα, προκάλεσε η αναφορά του… «τι θα συνέβαινε αν την κόβαμε στη μέση;» για τη Μόνα Λίζα.
Ποια είναι, όμως, η ιστορία των Γλυπτών του Παρθενώνα και πώς κατέληξαν στη Μ. Βρετανία. Ποιος ήταν ο ρόλος του λόρδου Έλγιν, ο οποίος έχει συνδέσει το όνομά του με τα Γλυπτά, τα οποία χαρακτηρίζονται διεθνώς και ως «Ελγίνεια»;
Ο λόρδος Έλγιν και η αρπαγή των Γλυπτών
Ο άνθρωπος, ο οποίος σκέφτηκε, εμπνεύστηκε και τελικώς υλοποίησε την αφαίρεση των Γλυπτών του Παρθενώνα από την Ακρόπολη ήταν ο Τόμας Μπρους, 7ος κόμης του Έλγιν.
Είναι ο άνθρωπος, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως «λόρδος Έλγιν».
- Ο λόρδος Έλγιν ήταν Βρετανός διπλωμάτης, ο οποίος έζησε στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα και εργάστηκε ως πρέσβης του βρετανικού στέμματος σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (Βρυξέλλες, Βερολίνο, Κωνσταντινούπολη).
Σύμφωνα με τη βιογραφία του, έτρεφε μεγάλη αγάπη και λατρεία για τις ελληνικές αρχαιότητες και τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό γενικότερα.
Αυτό ήταν το κίνητρό του, όπως φαίνεται, προκειμένου να βάλει σε εφαρμογή το σχέδιό του για τα Γλυπτά του Παρθενώνα.
Κομβικό σημείο για την εφαρμογή του σχεδίου του λόρδου Έλγιν ήταν η μετάθεσή του στην Κωνσταντινούπολη το 1799, όπου ανέλαβε ως έκτακτος πρέσβης της Βρετανίας κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο.
Το σχέδιο σε εφαρμογή
Την ίδια κιόλας χρονιά, ο λόρδος Έλγιν έβαλε το σχέδιό του σε εφαρμογή.
Αρχικά έστειλε τον γραμματέα της πρεσβείας Χάμιλτον μαζί έξι Ιταλούς καλλιτέχνες και επιστήμονες (αρχιτέκτονες, ζωγράφους κλπ) της εποχής στην Αθήνα για μια λεπτομερή καταγραφή των αρχαιοτήτων.
Την ίδια στιγμή, υπέβαλε αίτημα στον Σουλτάνο και τις οθωμανικές αρχές ώστε να λάβει τη σχετική άδεια για να αποσπάσει τις αρχαιότητες που επιθυμούσε.
Η άδεια από το οθωμανικό κράτος εκδόθηκε το 1801 με σχετικό φιρμάνι που υπέγραψε ο καϊμακάμης Σεγούτ Αβδουλάχ.
Σύμφωνα με αυτό, ο λόρδος Έλγιν είχε την άδεια των τουρκικών αρχών να αφαιρέσει λίθους και γλυπτά από την Ακρόπολη, αλλά και να προβεί σε ανασκαφές γύρω από τον Παρθενώνα.
Έτσι, ο Λουζιέρι (ζωγράφος, απεσταλμένος του Έλγιν), εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη και άρχισε τη συστηματική επιλογή γλυπτών και αρχιτεκτονικών μελών του ναού.
Ποια γλυπτά αφαιρέθηκαν
Την ίδια χρονιά (1801) ξεκίνησε η αφαίρεση των Γλυπτών από την Ακρόπολη.
Συνολικά ο Έλγιν αποκόμισε 253 γλυπτά έργα και αρχιτεκτονικά μέλη του ναού καθώς και πολλά αγγεία.
Από τον Παρθενώνα αφαιρέθηκαν 96 ακέραια ή ακρωτηριασμένα γλυπτά και ειδικότερα:
- Από το νότιο διάζωμα 15 ακέραια και 4 σπασμένα, από το ανατολικό διάζωμα 11 αγάλματα και τμήματά τους, από το δυτικό αέτωμα περισσότερα από 8, από τη βόρεια ζωφόρο 21 ακέραιες πλάκες κι ένα τμήμα πλάκας, από τη νότια ζωφόρο 30 ακέραιες πλάκες και 11 θραύσματα, από τη δυτική ζωφόρο 2 πλάκες και από την ανατολική ζωφόρο 4 πλάκες.
- Aπό το ναό της Απτέρου Νίκης αφαιρέθηκαν 4 τεμάχια, 18 από το Ερέχθειο- μεταξύ αυτών μία Καρυάτιδα κι ένα γωνιακό ιωνικό κιονόκρανο- 4 από το θέατρο του Διονύσου, μεταξύ των οποίων κι ένας κίονας από το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου.
- Αφαιρέθηκαν ακόμα 13 κεφαλές, 34 γλυπτά μάρμαρα, 14 χάλκινες και μαρμάρινες υδρίες, 8 βωμοί, 3 επιτύμβιες στήλες, 66 ενεπίγραφα μάρμαρα και άλλα. Πολλά από αυτά, ήταν έργα του Φειδία, του Αγοράκριτου και του Αλκαμένη.
Σπουδαιότερα απ’ όλα, θεωρούνται τα γλυπτά της γέννησης της Αθηνάς από το ανατολικό αέτωμα, η μετόπη της διαμάχης της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα και η ζωφόρος με την πομπή των Παναθηναίων.
Λεηλασίες και σε Ολυμπία-Μυκήνες
Επιβάλλεται, επίσης, να σημειωθεί πως ο λόρδος Έλγιν δεν αρκέστηκε μόνο στις αρχαιότητες που αφαίρεσε από την Ακρόπολη, αλλά επιχείρησε να λεηλατήσει και άλλους αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδας, όπως οι Μυκήνες και η Ολυμπία.
Στις Μυκήνες, μάλιστα, έστειλε άνθρωπο για να αρπάξει τους διάσημους «Λέοντες της Πύλης», ωστόσο δεν τα κατάφερε λόγω βάρους.
Ίδια ήταν η κατάληξη και στην Ολυμπία όπου έστειλε άλλο απεσταλμένο, τον λοχαγό Λέινι.
Εκεί η αφαίρεση αρχαιοτήτων κρίθηκε ασύμφορη και πολυδάπανη.
Πώς βρέθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο
Τα αρχαία αφού αφαιρούνταν και συγκεντρώνονταν στη συνέχεια τοποθετούνταν σε κιβώτια και με πλοία οδηγούνταν στη Μεγάλη Βρετανία.
Τα 12 πρώτα κιβώτια με τις αρχαιότητες, φορτώθηκαν το 1802 στο ιδιόκτητο ιστιοφόρο «Μέτων», του Έλγιν.
Ωστόσο, το πλοίο βούλιαξε στον Αβλέμονα των Κυθήρων.
Το 1803, ο ίδιος ο Έλγιν, επιστρέφοντας στην Αγγλία, φόρτωσε 44 κιβώτια στο βρετανικό πολεμικό πλοίο «Diana».
Άλλα κιβώτια, μεταφέρθηκαν με τα πολεμικά «Medusa» και «Hydra». Το 1817 ο Λουζιέρι, επέστρεψε και πραγματοποίησε την αποστολή επιτύμβιων μνημείων, χάλκινων σκευών και εκατοντάδων αγγείων, με τα πολεμικά πλοία «Satellite» και «Tagus».
Οι αρχαιότητες, αποθηκεύτηκαν αρχικά σε υπόστεγο της κατοικίας του Έλγιν στο Λονδίνο.
Στοίχισαν… 17.000 στερλίνες!
Ο Έλγιν, έστειλε υπομνήματα προς τη βρετανική κυβέρνηση για να αγοράσει τα αρχαία.
Έτσι συστήθηκε ειδική εξεταστική επιτροπή για να μελετήσει τα στοιχεία της υπόθεσης και τα πορίσματά της, τέθηκαν υπόψη του βρετανικού κοινοβουλίου.
Κατά τη διάρκεια της σχετικής συνεδρίασης ακούστηκαν φωνές σκεπτικισμού, ακόμα και απόρριψης της πρότασης του Έλγιν.
Από τότε μάλιστα χρονολογούνται οι πρώτες σκέψεις για επιστροφή τους στην Ελλάδα.
Τελικά, αποφασίστηκε τα Μάρμαρα ν’ αγοραστούν από το βρετανικό Δημόσιο για 35.000 στερλίνες.
Επειδή όμως ο Έλγιν, χρωστούσε στο κράτος 18.000 στερλίνες, του δόθηκαν μόνο 17.000 στερλίνες.
Οι πρώτες αντιδράσεις
Ηδη από τον 19ο αιώνα ο Έλγιν κατηγορήθηκε ως κοινός «κλέφτης μαρμάρων» που λήστεψε σπουδαία μνημεία του παρελθόντος για προσωπικό του όφελος.
Ο Σατομπριάν, οι περιηγητές Ντόντγουελ, Ντάγκλας και Κλαρκ, ο ποιητής Οράτιος Σμιθ, ο φίλος του Βύρωνα Χόμπχαουζ και άλλοι πολλοί διαμαρτυρήθηκαν και περιέγραψαν με τα πλέον μελανά χρώματα τη διαρπαγή.
Εναντίον του λόρδου Έλγιν, μάλιστα, στράφηκε και ο γνωστός φιλέλληνας λόρδος Βύρων.
Ο λόρδος Βύρων, το 1811, στο ποίημα του «Child Harold» στιγματίζει τη λεηλασία, όπως και στο ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς» που δημοσιεύεται τον ίδιο χρόνο.
Το αίτημα για επιστροφή στην Ελλάδα
Οι πρώτες συζητήσεις για επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα χρονολογούνται στο μακρινό 1890. Τότε ήταν που ο Βρετανός Λόγιος, F. Harrison, έγραψε στο περιοδικό «Nineteenth Century» («19ος Αιώνας») το περίφημο άρθρο «Απόδοτε τα Ελγίνεια Μάρμαρα».
Ο διευθυντής του περιοδικού James Knowler, του απάντησε με το άρθρο «Ο Αστεϊσμός περί των Ελγινείων Μαρμάρων», στο οποίο, γράφει, περίπου ότι ο Harrison αστειεύεται όταν προβάλλει το συγκεκριμένο αίτημα.
Στον Knowler, απάντησε σκληρά, ο Καβάφης, με άρθρο του στο περιοδικό της Αλεξάνδρειας «Rivista Quindicinale».
Η πολιτική αναταραχή των αρχών του 20ού αιώνα με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη σταμάτησε κάθε σχετική συζήτηση.
Άλλωστε και η Ελλάδα αντιμετώπιζε τα δικά της τεράστια ζητήματα και είχε άλλες προτεραιότητες εν μέσω Βαλκανικών Πολέμων και Μικρασιατικής Καταστροφής.
Αναφορά στο ζήτημα καταγράφεται ξανά τον Ιανουάριο του 1941 όταν έγινε πρόταση στη Βουλή των Κοινοτήτων για την επιστροφή των Γλυπτών στην Ελλάδα μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το αίτημα ετίθετο στο πλαίσιο της πολεμικής συμμαχίας Ελλάδας-Μ. Βρετανίας κατά του Χίτλερ και των δυνάμεων του Άξονα, ωστόσο, η κυβερνητική απάντηση ήταν αποθαρρυντική.
Η υπόθεση της επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα πήρε διαστάσεις επίσημης κρατικής πολιτικής στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν το αίτημα άρχισε να θέτει μετ’ επιτάσεως η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη από τη θέση της Υπουργού Πολιτισμού.
Γιατί αντιδρά η Βρετανία
Ύστερα από όλα τα παραπάνω, πολλοί μπορεί να αναρωτηθούν.
- Γιατί η Βρετανία αντιδρά στην επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα;
Ένα από τα επιχειρήματα που Βρετανοί αρχαιολόγοι έθεταν κατά το παρελθόν ήταν πως στην Ελλάδα η έκθεσή τους δεν είναι τόσο ασφαλής όσο στο Βρετανικό Μουσείο.
Η κατασκευή και λειτουργία του Μουσείου της Ακρόπολης στην Αθήνα από τη μία και οι πρόσφατες αποκαλύψεις για κλοπές αρχαιοτήτων από το Βρετανικό Μουσείο από την άλλη αποδυναμώνουν αισθητά τα βρετανικά επιχειρήματα.
«Τα Ελγίνεια Μάρμαρα είναι κάτι περισσότερο από κομμάτι της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Ανήκουν παγκόσμια σύμβολα», είναι επίσης ένα από τα επιχειρήματα που καταθέτουν.
«Τα Μάρμαρα ανήκουν σε όλους. Από τη στιγμή που εκτέθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο, αποκαλύφθηκαν μπροστά στα μάτια εκατομμυρίων ανθρώπων. Έδωσαν τη δυνατότητα σε πολλούς ανθρώπους που δεν επισκέφθηκαν την Ελλάδα να τα δουν και να τα θαυμάσουν», αναφέρει σε πρόσφατο άρθρο της η βρετανική εφημερίδα «Independent» και προσθέτει:
«Χωρίς τη φύλαξη των διαχειριστών του μουσείου τους τελευταίους δύο αιώνες αυτή η έκθεση δεν θα ήταν εφικτή. Δεν θα ήταν εφικτή αν τα γλυπτά είχαν επιστραφεί στην Ελλάδα», τονίζεται χαρακτηριστικά.
Βέβαια, είναι μια άποψη, η οποία δεν βρίσκει σύμφωνους τους πάντες στη Μ. Βρετανία.
Πολλοί είναι, εξάλλου, οι Βρετανοί επιστήμονες που έχουν εκφράσει αντίθετη θέση και καλούν τη βρετανική κυβέρνηση να συμφωνήσει σε επιστροφή των Γλυπτών στην Ελλάδα.
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΣΧΟΛΙΟΥ